خدمات رضا شاه کبیر

حکومت رضاخان به ایران خائنانه بود یا خادمانه؟

21 تير 1386

پژوهشگر: علی اخترشهر*

چکیده: دوران سلطنت رضاشاه رامی توان از دیدگاههای گوناگون سیاسی، فرهنگی واقتصادی بررسی كرد. البته در زمینه سیاسی، خفقان و استبداد رضا خانی جایی برای دفاع از حكومت وی باقی نمی گذارد و درزمینه های فرهنگی هم اسلام ستیزی و ترویج مقلدانه و سطحی فرهنگ غرب كارنامه او را تیره و سیاه ساخته؛ ولی برخی گمان می كنند اقدامات و برنامه های اقتصادی رضا شاه مثبت و قابل دفاع است. بنابراین دراین نوشته تنها به آثار و پیامدهای اقتصادی آن دوران می پردازیم تا پاسخ پرسشی را كه در آغاز مطرح شد، ارائه نماییم.




عده ای معتقدند كه رضاخان دردوره حكومت خود خدمت هایی زیادی را انجام داده است؛ علی الخصوص دربخش اقتصادی كه باعث تحولاتی زیاد درجامعه گردید. ازمهمترین خدمت های كه به رضاخان نسبت می دهند می توان به ایجاد راه آهن و ساخت جاده در سراسر كشور، ایجاد صنایع سنگین و پایه، تاسیس بانك ملی، گسترش و افزایش روندصنعتی كشور، انحصاردولتی بازرگانی خارجی و... اشاره كرد. برای بررسی دقیق و ارزیابی عملكرد رضا شاه باید در آغاز به پیشینه روی كار آمدن وی اشاره ای داشته باشیم.

پس ازشكست انگلیس در انعقاد قرارداد 1919 میلادی(1) به علّت عدم تصویب آن درمجلس شورای ملی، مجموعه عوامل داخلی و خارجی دركنار یكدیگر قرارگرفته و زمینه‏های ایجاد یك حكومت مركزی مقتدردر ایران رافراهم آورد. عاملی كه برای این مأموریت مناسب تشخیص داده شد، رضاخان میرپنج بود. طرح كودتا بوسیله "آیرون ساید" فرمانده نیروهای انگلیسی در ایران و با پشتیبانی همه جانبه سفارتخانه آن كشور درحالیكه رضاخان، هدایت نظامی و سیّدضیاءالدین طباطبائی، هدایت سیاسی آن را برعهده داشت باموفقیّت به پایان رسید. این كودتا در سوم اسفند 1299 انجام گرفت. درپی این كودتا، سیّدضیاء، نخست وزیر و رضاخان، بالقب سردارسپه، فرماندهی نیروهای قزّاق را برعهده گرفت؛ امّارضاخان با سرعت هرچه بیشتر و باتوّجه به‏حمایت انگلیسی ها توانست علاوه برسردارسپهی، پست وزارت جنگ را برعهده بگیرد. رضاخان پس ازاطلاع ازاقدامات خصمانه قریب الوقوع سیّدضیاء علیه خود، دست به كودتا علیه سیّدضیاء زده و پس ازبركناری او، باتمهیداتی بتدریج پست نخست وزیری را بدست اورد
پس ازشكست طرح «جمهوری » توّسط رضاخان، وی با هم دستی عوامل خود درمجلس زمینه را برای بركناری قاجاریه ازسلطنت آماده ساخت و درنهایت با تشكیل مجلس مؤسسان و تصویب ماده واحده‏ای ضمن خلع قاجاریه از سلطنت درسال 1304 شمسی، سلطنت را به خاندان پهلوی منتقل نمود.

ویژگی‏های حكومت رضاشاه پهلوی:
حضوررضاخان درعرصه حکومت به دو دوره تقسیم می‏شود كه هریك از آنها دارای ویژگی‏های خاصّی است؛

دوره اوّل :

دوره‏ای است كه از كودتای سوم اسفند 1299 شمسی تا سلطنت در1304شمسی رادربرمی گیرد. این دوره در واقع زمینه ساز در اختیار گرفتن تخت سلطنت ازسوی رضاخان بود.

دوره‏دوم :

دوره‏ای است كه آغازآن 1304 شمسی و پایان آن شهریور 1320شمسی است. این دوره به سلطنت رضاشاه برمی گردد كه محور تلاش حكومت، استقرار قدرت مطلقه ( است. . »(2)


•عمده‏ترین اقدامات اقتصادی در دوران رضاشاه را می توان این گونه اشاره و نقد ‏كرد:

-1 گسترش و افزایش روندصنعتی كشور:

البتّه این روند، عمدتاً در صنایع و بویژه صنایع تبدیلی وابسته به بخش كشاورزی صورت گرفت. به نظرمنتقدان، چون رضاشاه از سال‏های پایانی دهه 1300شمسی به مالكی بزرگ و در دهه 1310 شمسی به بزرگ‏ترین مالك زمین‏های كشاورزی ایران تبدیل شد، ازاین رو می خواست با ایجاد صنایع تبدیلی و وارد نمودن آن به بخش كشاورزی، ارزش افزوده محصولات خود را بالا ببرد.



-2 ایجادصنایع سنگین و پایه:

شاه تصمیم به تأسیس كارخانه هایی هم چون كارخانه ذوب آهن گرفت؛ مّابه دلیل آغاز جنگ جهانی دوم كار انجام نگرفت.

براساس آمار ارائه شده ازسوی بانك ملّی ایران در فاصله سال‏های 1304شمسی به عنوان نقطه عطف بررسی تاسال 1318شمسی مجموعاً 680 كارخانه كه به وسیله‏ نیروی ماشین كار می كردند در ایران تأسیس شدند كه درعرصه‏های اقتصادی می توان از صنایع نساجی و شاخه‏های آن، صنایع فلزی مانند ورشوسازی و... ،كارخانه‏های ‏تولید برق و صنایع، همچون كارخانه‏های نجّاری و كبریت سازی و همچنین صنایع تبدیلی بخش كشاورزی مانند كارخانه‏های پنبه پاك كنی، روغن كشی، برنج كوبی، آردسازی و همینطور بخش‏های دیگر ازصنایع مصرفی به فعّالیت پرداخته و درحد و حدودی از كارگران دراین بخش مشغول به كار گردیدند.(3)



-3 تأسیس راه آهن سراسری :

هرچندمسیرراه آهن شمال به جنوب، بحث‏های زیادی درمجلس ششم برانگیخت و هنوز مخالفان رضاشاه و شیوه حكومتی او معتقدند كه عبور خط آهن ازشرق (مشهد) به غرب و شمال غربی (كرمانشاه وتبریز)، هم هزینه كم‏تری دربرداشت و هم به دلیل اتصّال به مناطق پرجمعّیت تر باصرفه تر بود، بااین حال، اقدام به چنین كاری را در مملكتی كه راه‏های بسیاراندك و آن هم نامناسب داشت، می‏توان جزءبرنامه‏های بلندپروازانه ونوگرایانه حكومت رضاشاه و درجهت رشد اقتصادی محسوب نمود(4)


-4 تأسیس بانك ملّی:

تا قبل ازتأسیس این بانك درسال 1307شمسی بانك شاهی كه مستقیماً تحت نفوذ انگلیس واساساًبانك انگلیسی بود، كنترل حجم اسكناس و نقدینگی دركشور را به دلیل اجازه نشراسكناس دراختیار داشت ایجاد بانك ملّی ایران كه درواقع به مثابه بانك مركزی بود، گام دیگری ازاعمال نوگرایانه


5. انحصاردولتی بازرگانی خارجی:

بازرگانان ایرانی به دلیل ضعف بنیه مالی ویا ناآگاهی ازرسوم جدیدتجارت بین الملل ویا به دلیل این كه طرف‏های تجاریشان بسیارقدرتمندند. بنابراین، برای پرهیزازمغبون شدن تاجران ایرانی، انحصارتجارت خارجی رابرعهده گرفته وامتیازآن رابه تاجران واگذارمی كند، تاطرف‏های تجاری خودراهمواره بادولت ایران رودررو بینند نه بایك بازرگان ایرانی، بدین صورت به ادعای رضاشاه منافع ملّی ما بهتر تأمین می‏شد.